Tot droe­fenis van de chris­ten­heid blijft de Hagia Sophia in Istanbul niet langer museum. De patri­ar­chale keizer­kerk van weleer wordt weer moskee. Misgunnen chris­tenen moslims dit gebouw, in 325 door Constan­tijn als aller­grootste kerk in zijn Constan­ti­nopel gesticht, nadien afge­brand en als huidige Gods­huis in 537 gewijd ten tijde van keizer Justi­nianus? Neen, zo veel kerken worden moskeëen uit laks­heid en onver­schil­lig­heid van chris­tenen. Moslims rechten de rug, chris­tenen verslappen de knieën.
Istanbul heeft de Hagia Sophia als bede­huis niet nodig. Alleen al de dicht bij gelegen Blauwe Moskee kan volstaan aan de Euro­pese zijde van de Bosporus, terwijl aan de Azia­ti­sche zijde onlangs een aller­grootste moskee dank zij de rege­rende poli­tieke partij (AKP) van Erdogan is voltooid.
De Hagia Sophia dient niet langer de verbin­ding tussen volkeren als erfgoed van de gehele mens­heid, zij dient de macht van Erdogan en niet langer de wijs­heid die vrede bevor­dert. Zo komt het menigeen in de westerse wereld voor. De huidige presi­dent van Turkije evenwel vindt klaar­blij­ke­lijk ruim steun onder de bevol­king. Was Turkije door toedoen van Atatürk een gese­cu­la­ri­seerd land met de schei­ding van moskee en staat geworden of bleef het feite­lijk een gods­dien­stige natie, waarin de wet idea­liter samen­valt met de Koran en het zwaard van Mohammed gehul­digd blijft in het Otto­maanse Topkapi-paleis? In dat geval is het Turkse secu­la­risme slechts een door een elite bereide saus gebleken.

In november 1996 heb ik Istanbul bezocht. Nu ik het verslag over die reis terug­lees, over­komt me dezelfde gewaar­wor­ding als toen. Een vuile, verwaar­loosde stad aan dat ruime water, waar de chris­te­lijke weelde aan moza­ïeken ternau­wer­nood nog te vinden is, hetzij omdat kerken veran­derd zijn in moskeëen, hetzij omdat derge­lijke gebouwen dicht zijn. Onder de indruk was ik van de vroom­heid van de biddende moslims in hun bede­huizen -- voor­beelden voor verdeelde katho­lieke gelo­vigen van toen in Neder­land die praten boven bidden leken te stellen.
De reus­ach­tige Hagia Sophia over­rom­pelt. Het stoere en voor de eeuwig­heid beoogde bouw­werk begrijp ik nu beter dan toen, nu ik ook in Rome resten van monu­menten uit de tijd van Constan­tijn heb leren kennen.
Wat mij toen meteen trof waren de in de kerk wegge­kraste marmeren kruisen die even­goed herken­baar bleven -- eenvou­dige kruisen zonder corpus, niet­temin klaar­blij­ke­lijk onver­draag­baar voor moslims. En hoe over­wel­di­gend de moza­ïeken, zoals die van de zegenende Christus tussen Maria en Joannes de Doper en de Moeder Gods met het Kind. Toen kwam het mij voor -- hoe naïef, als zouden de moza­ïeken altijd zicht­baar gebleven zijn uit eerbied en verdraag­zaam­heid -- moslims immers erkennen Jesus en Zijn Moeder, al beperken ze Hem tot Zijn profe­tendom, kleiner dan dat van Mohammed. Nu lees ik dat de moza­ïeken na de over­gang van kerk naar moskee in 1453 even spoedig zijn bedekt als eerst één en nadien drie volgende mina­retten werden opge­bouwd, de altaren vernie­tigd en het litur­gi­sche gerei verspreid. De paral­lellie met de Refor­matie in onze streken dringt zich op. De bepleis­terde voor­stel­lingen werden in 1849 vrij gelegd maar later toch weer bedekt onder druk van moham­me­daanse ijve­raars. Sinds 1932 zijn de moza­ïeken na bijna vijf eeuwen weer te zien. Klaar­blij­ke­lijk worden nu de voor­stel­lingen niet opnieuw bedekt -- zo heeft Erdogan Putin aan de tele­foon beloofd -- maar tijdens de eredienst aan het zicht onttrokken door duis­ternis en op te hangen lappen.

In 1934 tekent Atatürk het decreet als gevolg waarvan de moskee museum wordt. In 2020 tekent Erdogan het decreet als gevolg waarvan het museum moskee wordt. Toen ging het om toena­de­ring tot Grie­ken­land en de Balkan -- tot Europa, nu om verwij­de­ring daarvan uit nati­o­nale dan wel nati­o­na­lis­ti­sche zelf­ver­ze­kerd­heid, misschien ook gekwetste trots of zelfs sleutel tot chan­tage inzake de vluchtingenstroom.
Atarürk breekt met de traditie en wil een secu­liere staat, Erdogan wil een isla­mi­ti­sche staat en zoekt deze breuk te herstellen. In 1453 ziet sultan Mehmet II de Vero­ve­raar zich als erfge­naam van de Byzan­tijnse keizer, in 2020 keert Erdogan terug naar de erfenis van dezelfde Mehmet. Erdogan de sultan als over­win­naar van de keizer en in enen van de patri­arch zoals destijds Mehmet. Sultan Erdogan de over­win­naar van chris­ten­heid en Chris­tendom, aldus Mohammed nauw­keurig navolgend.
In deze tijd van pogingen tot dialoog door chris­tenen onder­ling en met hun vaders uit het Jodendom zou het gesprek met de Islam gediend zijn met de Hagia Sophia als bede­huis voor alle mensen van goede wil tot vrede -- het werel­derf­goed dat chris­tenen en moslims zou kunnen verbinden in plaats van scheiden.
Nu de beslis­sing gevallen is en de Hagia Sophia voors­hands geen museum meer is en terug­keert naar de status van aan God gegeven ruimte, kunnen ook chris­tenen het bouw­werk betreden om te bidden, te mijmeren, de Heilige Wijs­heid te zoeken.